واقعیت مجازی (VR): مرز باریک بین تجربه‌سازی خلاق و آسیب‌های پنهان

مقدمه

واقعیت مجازی دیگر فقط یک ابزار بازی نیست؛ امروز در کنار سرگرمی، وارد حوزه‌های حساس و حیاتی مثل آموزش، صحنه‌سازی جرم، دادگاه‌ها و حتی روان‌درمانی شده است. اما همان‌طور که این تکنولوژی مرزهای ادراک و تجربه را جابه‌جا کرده، پرسش‌های جدی نیز درباره تأثیرات روانی، اخلاقی و تربیتی آن، به‌ویژه بر کودکان مطرح شده است.

کاربردهای مفید واقعیت مجازی (VR)

۱. آموزش در موقعیت‌های شبیه‌سازی‌شده

در آموزش پزشکی، مهندسی، نظامی و حتی خلبانی، واقعیت مجازی ابزاری انقلابی به‌شمار می‌رود. دانشگاه Stanford و MIT از سال ۲۰۱۹ پروژه‌هایی را برای شبیه‌سازی “کلاس‌های تعاملی” در بستر VR آغاز کرده‌اند. مطالعه‌ای از دانشگاه Maryland (۲۰۱۸) نشان داد که آموزش با VR تا ۸٪ میزان یادگیری و به خاطر سپردن مطالب را افزایش می‌دهد.

۲. بازسازی صحنه جرم و تحلیل در دادگاه

دادستانی‌ها و پلیس در آمریکا، آلمان و ژاپن از VR برای بازسازی صحنه‌های جنایت استفاده می‌کنند. در دادگاه‌ها نیز امکان بازسازی وقایع به قاضی و هیئت منصفه درک واقعی‌تری از ماجرا می‌دهد. دانشگاه University College London تحقیقی در سال ۲۰۲۱ انجام داد که نشان می‌دهد شبیه‌سازی صحنه جرم با VR دقت قضاوت قضات را تا ۴۳٪ افزایش داده است.

۳. درمان روان‌شناختی و مواجهه با ترس

در کلینیک‌های روان‌درمانی، از VR برای درمان فوبیا، PTSD (اختلال استرس پس از سانحه) و اضطراب اجتماعی استفاده می‌شود. پروژه‌ی مشترک Oxford University و NHS انگلستان در سال ۲۰۲۰ نشان داد که بیماران دارای اضطراب شدید پس از ۶ هفته درمان با VR، بهبود قابل‌توجهی نشان دادند.

خطرات پنهان VR بر ذهن کودک زیر ۱۳ سال

در کنار کاربردهای مفید، بازی‌های VR به‌ویژه برای کودکان زیر ۱۳ سال می‌توانند بسیار مخرب و خطرناک باشند. دلیل این هشدار در چند سطح قابل بررسی است:

۱. آسیب به رشد مغز و ادراک واقعیت

کودک در حال شکل‌گیری مرز میان واقعیت و خیال است. استفاده مداوم از واقعیت مجازی ممکن است باعث محو شدن این مرزها و اختلال در درک دنیای واقعی شود. طبق تحقیقی از دانشگاه Harvard در سال ۲۰۲۲، کودکانی که بیش از ۳۰ دقیقه در روز از هدست‌های VR استفاده می‌کردند، در تشخیص زمان و مکان و ادراک علت و معلول دچار تأخیر شدند.

۲. اعتیاد رفتاری و تحریک بیش‌ازحد دوپامین

بازی‌های VR تجربه‌ای بسیار غوطه‌ورکننده (Immersive) هستند و مغز کودک به‌راحتی درگیر پاداش‌های مجازی می‌شود. مطالعه‌ای در University of Michigan نشان داد که سطح ترشح دوپامین در کودکان پس از بازی با VR بیش از بازی‌های معمولی افزایش می‌یابد، که می‌تواند منجر به رفتارهای اعتیادگونه و کاهش انگیزه برای تعاملات دنیای واقعی شود.

۳. خطر انزوا و کاهش مهارت‌های اجتماعی

بازی‌های VR معمولاً فردی یا محدود به دنیای مجازی هستند. کودک به‌جای ارتباطات واقعی، درگیر تعاملات فانتزی می‌شود. طبق مقاله‌ای در نشریه Pediatrics (2023)، کودکانی که ۵ روز در هفته از VR استفاده می‌کردند، در مهارت‌های گفتاری، تماس چشمی و همدلی افت محسوسی داشتند.

*نکاتی برای خانواده‌ها و سیاست‌گذاران*

۱. محدودیت سنی VR باید رعایت شود: شرکت‌های بزرگی مانند Oculus و Sony پیشنهاد می‌کنند که کودکان زیر ۱۲ سال اصلاً از هدست‌های VR استفاده نکنند.

۲. زمان‌بندی دقیق و استفاده کنترل‌شده: حداکثر زمان توصیه‌شده برای کودکان بین ۱۳ تا ۱۵ سال، کمتر از ۲۰ دقیقه در هر نوبت است.

۳. نظارت بر نوع محتوا: بسیاری از بازی‌های VR با صحنه‌های خشونت‌آمیز یا فانتزی‌های اغواگرانه طراحی شده‌اند که می‌تواند آسیب‌های جدی روانی ایجاد کند.

۴. استفاده‌ی هدفمند در آموزش و رشد مهارت‌ها: اگر VR برای کودک استفاده می‌شود، باید هدفمند، آموزشی و تحت نظارت باشد؛ مثل آموزش زبان یا علوم، نه صرفاً سرگرمی.

در نتیجه :

واقعیت مجازی همان‌قدر که می‌تواند به آموزش، درمان و عدالت کمک کند، در صورت استفاده ناآگاهانه، تهدیدی جدی برای نسل آینده خواهد بود. خانواده‌ها، نظام‌های آموزشی و حتی مراجع قانونی باید هم‌زمان با رشد فناوری، سطح آگاهی خود را بالا ببرند و از ابزار، برای انسان‌سازی استفاده کنند، نه انسان‌زدایی.

نویسنده : سمیرا یزدخواستی _ متخصص حوزه فناوری اطلاعات

انتهای پیام/